(Vështrim i shkurtër mbi librin “Përse bota nuk ekziston” dhe librin “Un-i nuk është truni” të filozofit Markus Gabriel)

Prof. Markus Gabriel. “Warum es die Welt nicht gibt”. Ullstein, Berlin 2013

1.

Markus Gabriel, me dy veprat e botuara brenda këtyre tre viteve, “Përse bota nuk ekziston”, 2013, dhe “Un-i nuk është tru”, 2016 është një filozof i cili pretendon të shtrij një sistem të të menduari filozofik brenda një hapësire të gjerë tematike, kufijtë e së cilës në njërën anë ndërlidhen me artin “mbetjepërpunues” të I. Kantit, e në anën tjetër, diskursi i filozofit të ri ka një përgjasim impresionues me qasjet ideoestetike të një Michelangelo apo një Raffaeli: gjithçka është e mundshme.Gjithçka ekziston. Vetëm bota jo. Gjithçka që them unë, mund të jetë edhe më ndryshe. Një referencë nga Tractatus i Ludwig Wittgenstein. Kjo është kryeteza e Markus Gabrielit në librin “Përse bota nuk ekziston”. Së bashku me italianin Maurizio Ferraris, në vitin 2011 bëjnë publik debatin mbi një drejtim filozofik: Realizmi i Ri. Ndër figurat prominente të Realizmit të Ri ishte përmendur vetë Umberto Eco2, ndonëse ai në një shkrim debatues në nivel ndërkombëtar ishte shprehur se “në fejtone dhe faqe interneti mua kanë zënë të më cilësojnë si një nga themeluesit e Realizmit të Ri. Se për çfarë bëhet fjalë-dhe se, sa më përket mua- çfarë duhet të ketë diçka të re në gjithë këtë histori , të cilën unë e kam shqyrtuar qyshkur në vitet 1960-të dhe madje e kam elaboruar më 1985 në referatin “Brevi cenni sull’essere” , kjo për mua mbetet e pazbërthyeshme.”

Në librin “Përse bota nuk ekziston” autori M. Gabriel mbarështron gjerësisht pozicionin filozofik të “Realizmit të Ri” se pranë ekzistencës materiale, ekzistojnë edhe entitete jomateriale, të cilat i shquan veçantia e rrafshit të kuptimësisë. Një kuptimësi të këtillë reale e gjejmë në muzikë, matematikë, në imagjinatë, në ëndërra, në romane e në sisteme filozofike.

Libri “Përse bota nuk ekziston”**, (“Warum es die Welt nicht gibt”), shtëpia botuese Ullstein, Berlin 2013, përveç tjerash, shpalos tendencën e autorit për të themeluar hiq më pak se një shkollë të re filozofike: Realizmin e Ri. Vepra “Përse bota nuk ekziston” e filozofit M. Gabriel,ligjërues në tri kontinente, emri i të cilit në vitin 2009 përfiton ndajshtesën si profesori më i ri filozofisë në historinë e universiteteve gjermane, është e konceptuar brenda shtatë kapitujve.

Ndonëse i shkruar me një gjuhë të qartë, tutje terminologjisë akademike, brendësia e librit dëshmon një nivel studimi të stërholluar analitik dhe nga lexuesit dhe interpretuesit mund të kundrohet si një kompleks dhe panoptikum mbi çështje ekzistenciale të kuptimësisë dhe domethënieve në jetën e njeriut. Libri fillon me kapitullin se çfarë është në të vërtetë bota; mandej çfarë është ekzistenca; përse bota nuk ekziston; botëkuptimi shkencor mbi botën; mbi kuptimësitë e religjionit; mbi kuptimësitë e artit; dhe ka një kapitull për mediumin televiziv. Kuptimësia, shkruan Gabriel-i, është kategori ontologjike dhe jo diçka që njeriu ia ndajshton botës. Në kapitullin e parafundit ai i kthehet artit. Shkruan mbi thelbin e ambivalentes, prek aspekte të kuptimit dhe domethënieve, rimerr në shqyrtim demonët e analogjive duke iu

referuar prozës poetike të Stephane Mallarme, i kthehet refleksivitetit në arte, shumësisë, duke e rrumbullakuar këtë kapitull me një vështrim mbi perspektivizmin objektiv dhe subjektiv. “Kuptimi i artit qëndron në faktin se ai na konfronton me kuptimësitë... Arti i nxjerr gjërat nga rrafshi i kuptimësive në të cilat ato na shfaqen, pa qenë ne të vetëdijshëm se si ato aty shfaqen”. Pra, ontologjia e rrafshit të kuptimësive është leva e Arkimedit në prozën filozofike të autorit Markus Gabriel. Kjo kryetezë e autorit mbërthen idenë se perspektivat njerëzore janë fakte ontologjike. Për një shumësi temash edhe vet Gabriel-i është i vetëdijshëm se ato do të mbeten të ngujuara brenda “ignorabismus-it”, (nuk do të mund ta dimë kurrë!) një shprehje pesimizmi e themeluesit të psikologjisë eksperimentale, Emil du Bois-Raymond në trajtesën e tij mbi enigmën e ekzistencës së vetëdijes njerëzore.

Kur i kthehet idesë së Zotit, Markus Gabriel-i përkujton thënien e famshme të Max Weber-it i cili thoshte për vete se “unë jam religjioz amuzikor”. Me Zotin, sipas Gabriel-it (filozofit) dhe jo Gabriel-it (engjëllit) dhe as ‘Gabriel-it’ (bashkim i bibliotekave nacionale në Evropë), zë vend ideja se tërësia që ekziston ka një kuptim, ndonëse kjo ide tejkalon përtej kufijve të arsyes. Mandej e përkujton konceptin e Kierkegard-it se ne, në secilin vetëpërshkrim dokumentojmë një normë të vetëkuptimit. Sikur Martin Heidegger-i ashtu edhe Kierkegaard-i, nënvizon Gabriel-i, mbështesin idenë se njeriu është ajo qenie e cila nëpër të gjitha kohërat dhe gjatë gjithë jetës së vet është në kërkim të vetvetes.

Kështu, përmes konceptit ambivalent në të cilin edhe e kundruara edhe kundruesi qëndrojnë në një relacion epistemologjik ndërkomunikues përballë procesit kundrues si të atillë, libri tërheq lexuesin dhe studiuesin brenda diskursit epagogjik, në thelb të të cilit qëndron teza e autorit se “bota nuk ekziston; e gjithçka tjetër, po”!

2.

Ideja themeltare e Markus Gabrielit para së gjithash provon të shndërrohet në oponencë të konceptit të ngrirë descartezian mbi botën, si një “jashtëbotë”, si një kornizë në të cilën lëvizë subjekti dhe të gjitha gjësendet e mundshme në të. Vëmendjen e lexuesit, ndërkaq, e tërheq perspektiva e të reflektuarit filozofik mbi autoritete e sisteme të konsoliduara në historinë e filozofisë. M. Gabriel-i vë nën thjerrëza të kritikës analitike konstruktivizmin e Immanuel Kant-it; shkruan se postmodernja kishte qenë një provë radikale për të filluar nga e para, por kishte rikthyer prapë në skenë një iluzion të ri, edhe më të madh se të tjerët; monizmi i Spinoza-s i cili i përmbahet idesë se ekziston vetëm një substancë, është lehtë i rrënueshëm, ngaqë në vete fsheh cektësi të të reflektuarit shkencor; ndërkaq dualizmi i Descartes-it, i vrojtuar edhe sipërfaqësisht, paraqet një absurd të llojit të vet, ngaqë po u lidhëm fort mbas idesë se ekzistojnë vetëm dy substanca, si të bindemi se nuk ka edhe një të tretë, apo edhe njëzet të tjera?

Loja në dukje tendencioze e kontestimit të autoriteteve në botën e shkencave dhe sistemeve filozofike e 34-vjeçarit Markus Gabriel, vijon dhe ngjitet edhe deri tek Steven Hawking-u dhe Jürgen Habermmas-i. “Hawking-u identifikon botën - e tëra, totalin gjithëpërfshirës, në të cilin gjendemi edhe ne - me universin. Filozofia ndërkaq (së voni nga koha e Platonit/Aristotelit) bën një dallim të qartë në mes të universit në kuptimin e një sfere të të hulumtuarit natyror me atë që modernia e quan ‘bota’. Dhe, ne e dimë tashmë kaherë se Universi është vetëm një Provincë Ontologjike”, shkruan M. Gabriel-i dhe vazhdon: “por kjo mund të mos i ketë rënë në vesh Hawking-ut, ngaqë gjithçka përreth tij (si fizikan) shndërrohet në fizikë”. Provën e J. Habermmas-it për të modifikuar konceptin kantian mbi botën si një “ ide rregulluese”, Gabriel e kundron si të paqëndrueshme në faktin se ajo presupozon tërësinë e njësishme të botës dhe gjithë çfarë ne kuptojmë dhe njohim paraqet një prerje, një fragment të botës si të tërë. “Mirëpo, bota vetë si e tillë”, shkruan Gabriel-i “nuk shfaqet vetë si një fragment në botë, ngaqë ajo është vetëm një ide, të cilën ne e presupozojmë me qëllimin që këto fragmente t’i bëjmë të kuptueshme”.

Kurse, materializmin ai e nxjerr tutje nga skena duke përkujtuar se materialistët i përmbahen pikëpamjes se kujtesa dhe imagjinata janë procese materiale brenda trurit, edhe pse gjësendet për të cilat kujtohemi dhe fantazojmë, nuk duhet doemos të jenë pjesë e materies dhe problemi i parë i materializmit është problemi i të identifikuarit: së pari duhet të njihet ekzistenca e të imagjinuarit për të kaluar në stadin tjetër, në atë të refuzimit se diçka e këtillë nuk ekziston. Një kundërthënie, pra! “Ndërkaq, problemi i dytë shembës për materializmin qëndron në faktin se materializmi si teori pra nuk është diçka materiale”, konstaton Markus Gabriel-i. “Edhe tek materializmi bëhet fjalë për një teori, sipas së cilës, gjithçka pa përjashtim përbëhet nga gjëra materiale (qofshin këto grimca elementare apo çfarëdo tjetër). Në qoftë se kjo përnjëmend është e vërtetë, atëherë e vërteta mbi teorinë materialiste do të duhej të ishte një konfiguracion i grimcave elementare, të cilat manifestohen nëpër gjendje neuronale të trurit... Është krejt e paqartë të përfytyrohet një koncept i këtillë material mbi të vërtetën dhe njohjen. Ngaqë vetë e vërteta vështirë se ka një përbërje nga grimcat elementare”. Gabriel-i shkruan se, për ta kuptuar të vërtetën për Faustin apo Mona Lizën do të duhej, sipas teorisë materialiste, doemos t’i dërgonim në një laborator (e kjo jo vetëm do të ishte absurde, por edhe do të kushtonte rrastë), për të bërë së pari zbërthimin e këtyre dy veprave monumentale në grimca elementare; protone, gluone, quarks, ionen, higgs boson, e kështu me radhë deri tek stringët e Brian Green-it* nga libri “Universi elegant”.

3.

Në filozofi, e cila pretendon për vete të mbajë medaljen e përfaqësueses së formës më të kulluar të dijës, shfaqen herë pas here mendimtarë të cilët përmes tezave të tyre provokuese dhe ideve themeltare për të ndërtuar një shkollë te re filozofike, i dhurojnë një impuls të veçantë peizazhit të debateve.

Në historinë e mendimit dhe krijimtarinë njerëzore, një impuls të këtillë debati kishte krijuar vepra e kardinalit Nikolai de Cusa, “De docta ignorantia”(1440)**, e cila shpaloste idenë e një “urtësie të mosdijës”, duke rifutur në ligjërim thënien e famshme të Sokratit: “Unë e di se asgjë nuk di” dhe e cila thënie në shekullin e 20-të përsëri shfaqet në kujtesën dhe diskursin shkencor përmes ngjitjes së “bishtit” nga ana e Sir Karl R. Popper-it3 se “Unë e di se asgjë nuk di - bile edhe këtë mezi e di”; në historinë e arteve, ndërkaq është i njohur suprematizmi i Kazimir Malevic-it, i cili, duke u lëshuar në kufijtë e fundmë të formës së kulluar ndeshet me “monokrominë ekstreme” dhe me 1918 pikturon në pëlhurë një “kuadrat të bardhë në fushë të bardhë”. Po në këtë diskurs lëviz sot vepra e kompozitorit estonez Arvo Pärt: nga e dëgjueshmja te thjeshtësia e skajshme drejt heshtjes, stil muzikor të cilin kompozitori i përmasave botërore e quan “Tintinnabuli”. Në urtësitë e Lindjes nga Lao-tse e deri tek Buda “boshësia” zë vend si forma më e lartë e njohjes dhe se takimi me“hiçin” përfiton domethënien e zbulimit të hapësirave të reja për shpirtin njerëzor.

Markus Gabriel-i, ndërkaq, shtron tezën se bota nuk ekziston. Dhe mëton të sendërtojë një drejtim të ri brenda sistemeve filozofike. Dhe synon se Realizmi i Ri nuk është tjetër përveç se domosdoshmëri në epokën mbas postmodernes. ”Nuk ka një botë gjithëpërfshirëse, nuk mund të ketë... dhe unë mendoj se, përveçqë bota nuk ekziston, ekziston gjithçka tjetër përveç botës... Për ta kuptuar se përse bota nuk ekziston, është e domosdoshme fillimisht të kuptohet se çfarë domethënie ka kur diçka përgjithësisht ekziston. Diçka ekziston, kur ajo shfaqet në botë... Mirëpo, vetë bota nuk shfaqet në botë... Edhe atëherë kur ne mendojmë mbi botën, ajo botë, për të cilën ne meditojmë, nuk është identike me botën në të cilën mendojmë... Pra, mendoj se ekziston më pak se që kemi kujtuar, ngaqë bota pra nuk është. Ajo nuk është dhe s’mund të jetë. Përmes kësaj dua të pranoj konsekuencën dhe të dal hapur kundër pikëpamjes shkencore të përhapur në versionin medial dhe socio-politik. Thënë troç, do të argumentoj kundër secilit koncept mbi botën. Ngaqë nuk mund të krijohet një pikëpamje mbi botën e cila nuk ekziston”. Në princip, çfarë shtron Gabriel-i, bota mund të kundrohet si një sferë ku bien të gjitha botët e pafundme, të gjitha kuptimësitë, krejt çfarë ekziston dhe

mund të ekzistojë. E mundshmja është përbindësh, do të thoshte Fridrich Dürrenmatt. E mundshmja!

E gjithë kjo nuk është edhe aq e panjohur. Filozofët prej kohësh i kanë vënë në thumb shkencëtarët e natyrës, veçanërisht fizikanët, të cilët sikur kanë zënë pozicionin e furnizuesve “të mirëfilltë” të të shpjeguarit fondamental të gjërave dhe universit përmes metodave të vrojtimit; ndonëse aktualisht ajo që ata vetë, fizikanët pra, i thonë konstanta (ende nën sprovë) e 32-të e universit, e cila ka të bëjë me energjinë e errët që zgjeron gjithësinë, është në kundërshtim të plotë me pikëpamjet e deritashme bashkëkohore dhe mund të çojë në kolaps të disa teorive shkencore. Kjo nuk nënkupton kolaps të shkencës, ngaqë Karl Popper-i ka definuar qartë se mundësia (prapë e mundshmja! ky përbindësh!) për gabueshmëritë është pjesa thelbësore e shkencës. Për këtë, aktualisht janë të ndërgjegjshëm fizikanët, po aq sa janë të ndërgjegjshëm edhe filozofët me nam, për shembull Thomas Nagel-i4, një nga përfaqësuesit kryesorë të Shkollës së Princenton-it i cili në librin e tij të fundit “Fryma dhe Kozmosi”, Oxford University Press, 2012 nënvizon: “Të menduarit e arsyeshëm te një subjekt i vetëdijshëm duket se mbizotëron edhe vet karakterin funksional të vetëdijes; e, kur të konstatojmë se edhe racionalja më e paktë e mundshme nuk është tjetër përveçse një kombinacion atomesh, kjo tejkalon edhe kufijtë e fundmë të të spekuluarit”. Përplasjet e këtilla në podiumin e debateve shkencore përkujtojnë skulpturën “Mendimtari” (1882) të Auguste Rodin: një burrë i zhveshur, ulur e i gërmushtë, i cili ka mbështetur dorën në ballë, e sikur nuk di më, për jetë, nga t’ia mbajë. Në anën tjetër, teoritë e pafund të filozofëve përkujtojnë një anekdotë nga koha e Hegelit që ka të bëjë me ndarjen në dysh të realitetit të rrokshëm njerëzor në njërën anë dhe rrafshin e diskutimeve shkencore në anën tjetër. Mbas përfundimit të ligjëratës, një student i ri i drejtohet filozofit më të famshëm të kohës: “I nderuari profesor Hegel, ju keni mbarështruar këtu një sistem brilant të të menduarit, mirëpo në fakt, filozofia juaj nuk ka të bëjë aspak me realitetin! – Hegeli ia kthen: “Aq më keq për realitetin”.

Mbase duke kërkuar vetveten e duke pritur një “godo” se mos shfaqet në ndonjë rrafsh ontologjik është shkruar edhe libri “Përse bota nuk ekziston” i filozofit Markus Gabriel.

Gusht 2014-2016

Literatura:

1 Gabriel, Markus:”Warum es die Welt nicht gibt”, Ullstein, Berlin 2016

2 Eco, Umberto: “Gesten der Zurückweisung. Über den Neuen Realismus” , aus “Der Neue Realismus”, Sammelband, Suhrkamp, 2014

3 Nagel, Thomas: “Geist und Kosmos. Warum die materialistische neodarwinistische Konzeption der Natur so gut wie sicher falsch ist”, Surkamp 2013

• Green, Brian: “Das Elegante Universum” Goldmann Verlag, München 2005

• Nikolaius von Kues “Die belehrte Uniwissenheit (1440), aus “Das grosse Philosophenportal”.Deutscher Taschenbuchvorlag, München

** Botuar në:

KOHA Ditore, Prishtinë 2014

Dhe Revista Kulturore SYMBOL, Prishtinë 2016

Prof. Markus Gabriel. “Ich ist nicht Gehirn”, Ullstein, Berlin 2016

1.

Libri i Markus Gabriel-it1 “Uni nuk është truni”, merr në shqyrtim konceptet themelore të të vetëportretuarit të qenies sonë: Vetëdija, Mendja/Fryma, Un-i, Mendimi, Liria.

Një nga sprovat e mëdha të epokës sonë, shkruan Gabriel, është tendenca e të ngujuarit të pikëpamjes sonë për botën dhe vetëveten brenda përkufizimeve të shkencave të natyrës. Njeriu është i prirur të kërkoj dhe të zbërthej natyrën e vet të njëmendtë përmes njohjes objektive. Dijes objektive ndërkaq, prej kohësh, si një prerje tangentiale, i del përballë vetëdija, fryma, subjekti krijues i qenies njerëzore i cili i shmanget deri sot përkufizimeve nga perspektiva e natyralizmit. Duke u përballuar me këtë problem, prej disa dekadash është duke u provuar që një problematikë e këtillë, vijon Markus Gabriel, t’u bartet shkencave neurobiologjike. Shkencat e neurobiologjisë, në bashkëorkestrim me fizikën molekulare, tashi e tutje do të kundrohen si shkenca të natyrës mbi thelbin e subjektit vetëdijesor të njeriut.

Vallë, mos po kërkojmë nga këto shkenca më tepër se sa ato mund të bartin mbi supe? pyet filozofi Markus Gabriel, profesor i Teorisë së Njohjes në Universitetin e Bonnit.

Përmes shqyrtimeve analitike, në librin “Uni nuk është truni”, filozofi Gabriel e vë nën test provues përpjekjen e botëkuptimit të ndrydhtë për botën dhe njeriun të shkencave neurobiologjike duke nënvizuar se një përpjekje e këtillë madje ka shenja të një mbrapakthimi tutje në fillimet e shekullit të 19-të. “Të kujtojmë se ne kemi zbërthyer plotësisht të fshehtat e vetëdijës sonë vetëm e vetëm se ne jemi duke kuptuar çdo e ditë e më shumë të fshehtat e trunit, ngjan me të besuarit, se ne kemi kuptuar plotësisht ngasjen e bicikletës, ngaqë ne tashmë gjithçka dijmë mbi gjunjët tonë”. Në kritikën ndaj rrymës neurocentriste në shkenca Gabriel vë në lojë një diskurs të të shkruarit të qartë, sjell shembuj nga kinematografia, ironizon madje edhe autoritete të respektueshme prej shekujsh në botën e filozofisë dhe vjen në përfundim se e gjithë vorbulla neurocentriste nuk është tjetër pos ikje ndaj përgjegjësisë kundruall lirisë njerëzore; dhe se “ Homeri, Sophokles, Shakespeare apo Elfriede Jelinek mund të na mësojnë neve për vetën tonë më shumë idetë nismëtare të neurocentrizmit.” “Një përkufizim gjithëpërfshirës, në të cilin nuk zë vend Un-i njerëzor, është rrënjësisht i paplotë”, shkruan Markus Gabriel. Një pikëshikim absolut prej të cilit bota do të përshkruhej objektivisht nuk ka, dhe s’mund të ketë. Të përkujtojmë tani ne kalimthi se qysh në vitet nëntëdhjetë të shekullit të kaluar Thomas Nagel2, Shkolla e Princetonit, shkruante se “njeriut i është e mundshme të mejtoj mbi përpjekjet e veta përmes një brendaperspektive ,dhe se jeta vet, jetësohet e përjetohet po nga ajo brendaperspektivë, dhe pyetjet mbi domethëniet dhe kuptimësitë janë vetëm atëherë kuptimplota kur ato shtrohen po nga perspektiva e brendshme.Një pikëshikim ekstern ndërkaq, i cili provon të përfshij të gjitha dimensionet e ekzistencës nerëzore, duke përjashtuar vetë subjektin njerëzor, do të kthehet atypëraty në një absurdum. “

Ndonëse herë pas here forca argumentuese e M. Gabrielit rrëshqet nga binarët, domethënia e librit të tij “Uni nuk është truni” si një hyrje në Filozofinë e Frymës të shekullit 21., qëndron në faktin e pikëpamjeve pluraliste të autorit për ekzistencën njerëzore dhe tendencën e tij pothuajse obsesioniste në ruajtjen e konceptit universal të lisrisë njerëzore.

Koncepti universal i lirisë, koncepti universal i mendjes, i frymës, i subjektit njerëzor, nuk mund t’i tejkalohet në pronë vetëm një përdegëzimi shkencash neurologjike. As edhe ekspertëve të anatomisë e fiziologjisë së trunit. Kjo është kryeteza e Markus Gabrielit.

Ndonëse, pa u hamendur fare, mund të konstatohet se truni njerëzor, në katërqind vjetët e fundit, që nga botimi i librit “Cerebri anatome”, 1664, të mjekut britanez Thomas

Willis*, lë hapësirë të gjerë diskutimi se kush (dhe si) ka të drejtën suverene të thotë: uni? ky jam unë! pra. Vet truni. Një nga paradokset e buta në kozmosin tonë. Asnjë nga qelizat nervore, si të vetme, prej të cilave është i përbërë truni i njeriut, nuk e di se kush apo çfarë është njeriu. Një faktum, i cili, vërtet, për një çast mund të të ndal frymën, në tjetrin çast ndërkaq, ky fakt shtyn të të nxitoj pulsi. Edhe vetëm përfytyrimi i thjeshtë, se një nga njëqind miliardë neuronet mund të ngjizë të menduarit se kush është njeriu apo kush është vetë ajo qelizë, shlyhet aty për aty si krejt i pavend. Për një përfytyrim të këtillë, një qelizë e vetme është një entitet pafundësisht i thjeshtë. Megjithëatë, dhe pikërisht këtu bie pesha e gjithë debatit shkencor, empirik dhe teorik, një përvojë e të përjetuarit të ndërgjegjshëm të vetëvetës, një subjekt përjetues pra, ka si parakusht dhe themel fundamental këtë fakt: qelizën neuronale, e cila vihet në një interaksion me mbi njëqind bilion rrembëzime fijesh nervore. Ngaqë për të konsideruar veten se diçka është vetëm ai/ajo dhe jo tjetër, pra në këtë rast truni, i është e domosdoshme t’i partaprij dija për vetën si të atillë. Kemi rënë tashti në midis të dilemës së madhe të debatit kuluro-filozofik që nga Rene Descartes e David Chalmers, Daniel Denent e deri tek Markus Gabriel.

Në vitin 1909, neuroanatomi gjerman Korbinian Brodmann i bënë një kartografim trunit njerëzor duke e ndarë atë në 52 regjione. Neurologu Hans Berger nga Universiteti i Jenës, mbas disa përpjekjesh pa sukses, ia del që në vitin 1924 të rrokë aktivitetet e trunit përmes elektrodave, e njohur sot si EEG dhe një diagnostifikim neurologjik pa të, është sot i paparamendueshëm.

Valët e EEG-së, mos paraqisnin vallë simptomat e para empirike të subjektit mendues? Ku mund të fshihej un-i, atje brenda rrashtës së kokës? Kishte diçka të atillë në kuptimin deskartezian mbi shpirtin si një substancë më vete, apo vetë truni destilonte nga vetvetja një nyjëtim epistemologjik për vetën dhe botën, krejt simbas parashtrimeve të empiristit David Hume. Mbas një operacioni, i cili do të duhej ta shëronte nga goditjet epileptike, qytetari amerikan H.M., zgjohet në një ditë të viti 1953 pa një thërmi kujtese për vetën. Nga një rast i këtillë, ekspertët e trunit zënë të mbarështrojnë njohuri fundametale mbi esencën e kujtesës njerëzore. Madje edhe filmi “Dark City”, 1998, me autor dhe regjisor Alex Proyas mbështetet në ngjarje të këtilla reale. Në një vaskë uji, në një dhomë hoteli, zgjohet John Murdock (Rufus Sewell) pa një grimë kujtese.Në film tematizohet raporti i njeriut me kujtesën e vet (e konservuar (prapë!) në tru) dhe koncepti ynë mbi kujtesën si entitet real apo konstrukt illuzionar i trunit. Dark City përkujton edhe filmat tjerë si Metropolis, Nosferatu, me këtë tematikë dhe ai rimerr po të njëjtat motive nga ta. Filmi na e sjell ndërmend tregimin e shkurtër të Luis Borges “Loteria e Babylonit”. Arritjet shkencore, operacionet në tru, për një individ mund të përfundojnë në një dystopie, një nocion ky që, përveç tjerash përkufizon fundin e errët të një narracioni letrar. Porse, dystopitë asnjëherë nuk ia kanë dalë të prejnë vizionet e shkencëtarëve: më 1965 neurobiologu Joseph Altman zbulon neurogjenezën adulte në hypocampus. Jemi në epokën e plasticitetit të trunit njerëzor. Duke kërkuar metoda të të hulumtuarit të brendësive të fshehta në trupin njerëzor, fizikani Godfrey Hounsfield shpikë tomografinë kompjuterike. Një metodë e këtillë shkencore, për së pari herë, mundëson të vrojtuarit e funksioneve të trunit në njerëz të gallë. Ndër të tjerë, neurologu David Premack3, përmes arritjeve të këtilla shkencore shtron teorinë themeltare mbi kompleksitetin e interaksioneve sociale, e njohur në shkencat neurologjike si theory of mind, TOM.

Të mbështetur në hulumtimet shkencore në njërën anë, dhe duke u fascinuar nga struktura kompklese e trunit njerëzor, Kongresi i Shteteve të Bashkuara, në vitin 1989 merr vendim të hapë Dekadën e Trunit. Qeveria amerikane shpallë zyrtarisht në korrik 1990 dhjetëvjetshin e trunit. Në vitin 2013 në kryqendrën e Europës u shpall zyrtarisht Human Brain Project. Me një fond prej mbi një milliardë Euro. Ngaqë vetëdija njerëzore vlerësohej si një nga enigmat më të mëdha të kozmosit, ky projekt ishte një nismë ambicioze për të deshifruar kompleksitetin e trunit përmes të të simuluarit kopjuterik. Por, a nënkupton “simulim” edhe “të kuptuar”? Pyeste Philip Hübl4, ligjërues në universitetin e Stuttgartit. Dhe,

vijonte ai përmes një shkrimi krtitk, se a mundet fare të krijohet Vetëdije artificiale. Lidhur me këtë Philip Hübl përmend eksperimetin mendor të teoricientit John Searle i njohur si “dhoma kineze”, duke konkluduar se vetëdija artificale e paisur me një përjetim të brendshëm nga brendaperspektiva mbetet ekskluzivisht çështje e natyrës njerëzore.

Markus Gabriel, nga pikëshikimi kritik i filozofit shtron pyetjen: don të thot se tani e tutje njeriu jo vetëm që ka të menduar, por simbas shkencëtarëve edhe mund të vrojtoj trunin duke menduar. “Pra, deri tani ne kemi pasë mendime, e tani e tutje edhe do t’i shohim ato.” Ky botëkuptim simbas Gabrielit shpie në një lloj Neurocentrizmi. Ideja themeltare e neurocentrizmit pra është se njeriu përkufizohet se është një qenie e gjallë që duhet të posedoj një tru kompleks. Neurocentrizmi i bie shkurt, thot Markus Gabriel: Uni është Truni.

2.

Gjithëçka që mendojmë, që lëmë e bëjmë, ndërlidhet me trurin.

Edhe Teoria e Relativitetit e Albert Einstein-it.

Ç’është të menduarit,pra? Cili është themeli i të menduarit? Ç’është një mendim?

Pyetja ontologjike tingëllon: ka një vetëdijë fenomenale dhe çfarë është brendësia e kualitetit tonë përjetuess? Çfarë cilësish gjenden atje?

Rrafshi i parë i shqyrtimit të vetëdijës njerëzore në filozofinë e frymës është krijuar duke u përpjekur të identifikohen dhe definohen njësitë themeltare të vetëdijës. Në diskursin filozofik këto njësi sot janë të njohuar nën definicionin “Qualia”, nga lat. qualis” ashtu si është diçka”. Këto njësi më të thjeshta, analog me atomet e fizikanëve, janë, simbas teoreticientëve, bartës të fenomenit përjetues; po e zëmë, si është të vështrojmë të kaltërten e qiellit, kafshimin e një molle, ecjen zbathë nëpër baltë, të piskuarit e një mushkonje apo vizitën në një muzeum dhe përjetimin e kulluar shpirtnor gjatë kundrimit të veprave të Picassos nga periudha e kaltër e procesit të tij krijues; veçanërisht veprën “Evokation” të cilën Pablo Ruiz Picasso e kishte krijuar si një homazh për mikun e vetëvrarë Carlo Casagema. Si e përjetojmë rrëfimin në romanin e fundit të F.M. Dostojevskit “Vëllëzrit Karamazov” dhe ç’përshëndrrim emocional përjetojmë kur kemi filluar të shikojmë filimin e Stanley Kubrick të viti 1968, “2001: a space odyssey”nën tingujt e synfonisë Atmosferes të G. Libetit dhe introduksionin rrënqethës të “Zaratustrës...” së Richard Strauss.

Filozofia e frymës ndërkaq na vë përballë një trileme, në rrethet e debateve e njohur si “Bieri-Trilema”: a) fenoment mentale janë fenomene jo-fizike; b) fenoment mentale kanë ndikim kausal në botën fizike; c) rrafshi i botës fizike është kausalisht i mbyllun.

Brigitte Falkenburg5, profesoreshë në universitetin e Dortmundit i bënë një rikompozim trilemës së Peter Bierit ( i njohur dhe i shumëlexuar me emrin letrar Pascal Mercier tek romani “Treni i natës për Lisabon”) duke plotësuar: a) dallimi radikal, pra gjendjet mentale, proceset, rezultatet që ne i përjetojmë nga brenda perspektiva, nuk kanë të bëjnë me diçka fizike ; b) ndikimi mental, nënkupton se fenomene mentale mund të kenë ndikim në fenomene fizike; c) mbyllësia kausale, nënkupton se rrafshi i proceseve fizike përjashton gjendje, procese e rezultate jo-fizike, nuk mund të ketë një shkak jofizik në pasoja fizike.

Në ligjëratën e famshme të vitit 1872 me titull “ Mbi kufijtë e njohjes së natyrës” , njëri nga themeluesit e psikologjisë eksperimantale, Emil du Bois-Reymond thoshte:”Diku, e dikur në një pikë të zhvillimit të jetës në tokë, të cilën ne nuk e dijmë dhe se këtu nuk është çështja ta përcaktojmë, shfaqet diçka krejt e Re, diçka e padëgjuar dhe epaparë, diçka...e parrokshme. Diçka që ngreh dhe tëhollon deri në pafundësi fijet e të kuptuarit tonë, dhe duke shkaktuar një plasaritje në njohjen tonë mbi natyrën, një greminë mbi të cilën as urë dhe as flatra nuk e kapërcejnë. Ne ndalojmë e qëndrojmë në...kufijtë e brishtësisë sonë. Kjo...E

Pakuptueshja është Vetëdija. Tashti unë do të provoj, siç ma thot mendja, në një mënyrë të të detyruari, të shtroj mendimin, se simbas stadit të njohurive tona, Vetëdija nuk mund të kuptohet dhe shpjegohet përmes domsosdoshmërve materiale, dhe këtë tanipërtani askush nuk është duke e kontestuar, porse dua të shtoj se simbas natyrës së gjërave Vetëdija nuk do të mund të kuptohet asnjëherë përmes domosdoshmërive materiale.”

Mendimi i Du Bois-Reymond është vënë në provë qe përmbi 140 vjet me “Ignorabismusin” e tij. Ithtarë të tij kanë qenë kaq shumë emra të njohur, po aq sa edhe kanë qenë të njohur edhe kundërshtarët e tij duke filluar nga bashkëkohësi i tij Ernst Haeckel e deri tek biologu R. Dawidson, përfaqësues të shkollës së determinizmit, monizmit materialist, reduksionizmit, teorisë së identitetit dhe epifenomenalizmit.

Brigitte Falkenburg, kompetencat shkencore dhe teorike të së cilës shtrihen sikur në lëminë e filozofisë ashtu edhe në atë të shkencave empirike konludon se arritjet e sotme në fizikë na detyrojnë të ndryshojmë të kuptuarit tonë mbi ligjet e kausalitetit. Natyrisht që një ligj determinist nyjëton shkakun dhe pasojën detyrimisht, mirëpo nuk e përcakton drejtimin në kohë. Të precizuarit fizik të konceptit të kausalitetit shpie tek dilema se ose duhët të hiqet dorë nga të determinuarit e prerë, ose nga pika e lëvizjes kohore. E gjithë kjo nënkupton se në natyrë, e cila deri tani i është “druajtur” thyrjeve ( simbas filozofik britanik Colon McGin) ekziston mundësia e një zbrazësie kausale.

Kjo është një nga arsyet se përse Vetëdija mbetet një enigmë në kosmos.

Colin McGin është një nga ithtarët e “Ignorabismusit” të Du Bios-Reymond. Ai ka shkruar një libër të gjatë mbi misterin e vetëdijës. Në librin “Pikëtakimi i frymës me materien”1999, lexojmë, ndër të tjera se dija është, po ta marrim si rregullë, një gjë e mirë, por kjo nuk don të thot se një njohuri e plotë për qenien tonë, do të na paraqiste më mirë se jemi. Ndoshta kjo do të ishte diçka deprimuese. Asgjë nuk na garanton se një dije më e madhe për ne vetë do të na bënte më të lumtur. Është e pamundshme që ne t’i shmangemi vetëdijës sonë. Zhduket vetëdija jonë, zhdukemi edhe ne. Nuk ka diçka të cilën ne e ndjejmë më afër se sa faktin e të qenmit tonë si qenie me vetëdije. Sa të përçudshëm jemi, thot McGin, në një exkurs në mbyllje të librit. Ne jemi një shkrirje misterioze mes frymës dhe materies ashtu sikurse të gjithë organizmat tjerë të gjallë që kanë ndjesi. Po nuk jemi as njëra dhe as tjetra. Jemi qenie të dyzuara, qendra të vetëdijës, të mbështjella në një thes indesh të buta. Nga një pikëshikim jashtëtokësor, njerëzit me një vetëdije që del nga baza organike paraqesin një Oxymoron. Megjithëatë, unë kujtoj, thot në mbyllje të librit Colin Mcgin, se krejt në një mënyrë të veçantë Vetëdija është e lidhur thellë me trunin. Dhe se truni nuk është vetëm mish në kuptimin mekanik, dhe se as vetëdija ndonjë fenomen fantazmogorik. Të dyja janë të lidhura thellë me njëra tjetrën. Natyra i druhet thyerjeve. “Dukja heterogjene duhet t’i nënshtrohet një rregulli. Problemin filozofik në atë që quhet dualiteti i tupit dhe shpirtit mbase duhet kërkuar në gjene. Gjenet nuk kanë mendje. Nuk kanë vetëdije. Gjenet nuk dijnë asgjë. Mirëpo ky konstatim yni banal, shkruan Colin McGin, nuk nënkupton se gjenet nuk përmbajnë një lloj të atillë materiali informativ prej të cilit, po të ishim në gjendje ta deshifronim, ne do ta kuptonim misterin e vetëdijës.

3.

Koncepti i vetëdijës, i unit, i mendimit, i subjektit, është një koncept mbi të qenit i lirë, shkruan Markus Gabriel. Liria është një vlerë abstrakte që gjithsesi duhët mbrojtur, pa e ditur nganjëherë as ne vetë se çfarë nënkuptojmë me këtë vlerë abstrakte. Koncepti i lirisë mbështetet në faktin se njeriu është një qenie me vetëdije, të cili shkurtetrup nuk mund të

kuptohet dhe deshifrohet plotësisht simbas ndonjë skematizmi neurocentrik. Kryeteza e librit të Gabrielit mbështetet edhe në disa prej konkluzioneve të Brigitte Falkenburg: shkencat neurobiologjike sqarojnë aftësitë njohëse përmes përkufizimeve analogjike, të cilat konceptin informativ e përdorin si një lloj urëzimi semantik, dhe jo simbas kausalitetit mekanik. Falkenburg, ndër të tjera shton se fenomenet mentale dhe ato fizike janë kaq të ndryshme saqë ekspertëve të trunit nuk mund t’ia dalin që përmes parametrash fizik të sqarojnë një kompleksitet kaq të thellë semantik. Neurobiologët janë në gjendje të paraqesin mekanizmat e shkaqeve që ndërlidhin trunin me vetëdijën, ndonëse fragmentarisht. Por, ata nuk mund të na e sqarojnë se në ç’mënyrë ne si qenie të vetëdijshme mbërrijmë deri tek të kuptuarit. Modeli kmpjuterik i rrjetës neuranale i kokës sonë , mbetet vetëm një model. Sistemet e formave të larta në natyrë nuk mund të shpjegohen plotësisht duke u mbështetë në sistemet e formacioneve të thjeshta. Dhe as mendja, bartës i së cilës është Un-i, nuk shpjegohet drejtëpërsëdrejti nga fenoment në natyrë.

Po, çfarë është Un-i?

Markus Gabriel, në kapitullin për Un-in, bënë një tërheqje sokratike.

Ai, përmes konceptit maieutik ua lë “lugët në qafë” autoriteteve të historisë së mendimit njerëzor: Në skenë së pari ai ia jep fjalën (nga veta e tretë, porse të kujton artin dhe teknikën narrative të Platonit) David Hume, me teorinë e tij të un-it si një nyjëtim gjendjesh të ndryshme të vetëdijës, duke përkujtuar se kjo teori dallon nga teoria substanciale e Rene Descartes i cili thot se subjekti mendues është një entitet në vete. Të shtojmë me këtë rast se thënia e Descartes, Cogito, ergo sum, ndoshta është një sentecë që është përsëritur më shumë se këngët e Elvis Presleyt. Mandej në podium filozofi Gabriel fton me radhë Edmund Husserlin me fenomenologjinë e tij; më pas përfaqësuesit e reduksionizmit me të gjitha “nënreduksionzmat “ tjerë; beftas i kthehet teologut dhe filozofit mesjetar Meister Eckhart nga Cologne i cili kishte qenë i pari që kishte inauguraur konceptin e unit, duke i hapë rrugë, simbas teoricientëve të mëvonshëm, iluminzmit. Një copëkohë të mirë Markus Gabriel ia rezervon, me përkushtim, veçanërisht Johan Gottlieb Fichte kryeteza e të cilit ishte se uni=uni; Immanuel Kantit, Schellingut, Johannes Müllerit; duke ftuar në studio më pas Thomas Nagel, Richard Dawkins, Jacques Lackan. E, në përmbyllje të kapitullit për Un-in, filozofi ia kalon fjalën Sigmund Freud-it me korporatën e tij.

Kush është un-i? Publicisti e filozofi Richard David Precht8 pyet: kush jam unë, dhe nëse po, sa? Ky është titulli i një libri të tij voluminoz (i botuar me 2007, një lloj shtegtimi filozofik i autorit nëpër historinë e mendimit ), i cili, i shkruar ekskluzivisht për një publik të gjerë, ngritet në vendin e parë për një kohë të gjatë të librave më të lexuar në Gjermani.

Kush është vetëdija dhe ku është vetëdija?

Për Thomas Harveyn** kishte rënë ora e madhe të kuptoj diçka nga truni dhe vetëdija.

Patologu Thomas Harvey merr një vendim të paudhshëm: atij i është ngarkuar misioni i obdukimit të trupit të Albert Einsteinit. Është viti 1955. Trupi i pajetë i Einsteinit është në spitalin e Princetonit në New Jersey. Ndonëse Thomas Harvey nuk ka një leje nga askush, ai vendosë ta nxjerr trunin e gjeniut nga rrashta e kokës. E merr madje me vete në shtëpi. Fillon ta studioj me qetësi e i pashqetësuar nga askush. Ai madje i kërkon një specialisteje që trunin ta prejë në 240 grisha. Grishat i vendosë në lëngje konservuese.I ruan për dekada me radhë. Herë pas here ai ua dërgon grishat “turshi” të trunit të gjeniut specialistëve të neurologjisë. Patologu është i obsesionuar nga ideja se diku në atë tru të gjeniut, beson ai, duhet të gjendet një sqarim mbi të fshehtat e mendimit, mbi të fshehtat e vetëdijës. Megjithëatë, rezultatet janë dëshpëruese, Truni i Albert Einsteinit nuk dallon aspak në ndërtimin anatomik nga trurët e tjerë, përveçse ishtë pak më i lehtë se sa mesatarja.

Patologu donte të dinte sado pak, përmes një veprimi bizar, se si “është të jesh Einstein”!. Këtu i referohemi një ligjërate të Thomas Nagel, aq shumë e cituar dhe e studiuar me titull, “Si është të jesh flatraminjë”, ku filozofi i madh u bënte të qartë diskursistëve

mekanistik në shkenca se kufijtë e njohjes njerëzore nuk lejojnë të depërtojnë në të fshehtat e fundit të natyrës.

Trunin e Einsteinit,të cilin patologu Harvey e kishte ruajtur për vite me radhë ai e kthen në qendrën medicinale të Princetoni më 1990.

Organi me të cilin kishte menduar Albert Einstein qëndron i konservuar në sektorin e patologjisë, i gatshëm që shkencëtarët ta marrin në dorë me shpresën dhe obsesionin se mos atje, në atë thurimë të përhimtë fijesh nervore, dhjami e uji, do të shplojnë ndonjë nga shenjat e misterit të qenies njerëzore: eingmën e vetëdijës. Enigmën e Uni-t.

Në përmbyllje të vështrimit të shkurtër për këtë temë kaq komplekse të ekzistencës apo jo të Un-it njerëzor, sjellim një fragment nga jeta e piktorit Claude Monet.

Mjeshtri po pikturonte në natyrë të lirë. Dikush i afrohet dhe shikon procesin e të pikturuarit sikur edhe pikturën që po bëhej. I drejtohet mjeshtrit: ”Ai druri që Ju pikturoni, nuk është atje!”

“Ai do të duhej të ishte atje!”, ia kthen Claude Monet.

Gusht 2016

Literatura:

1. Gabriel, Markus,:“Ich ist nicht Gehirn”, Ullstein, Berlin 2016

2. Nagel, Thomas: “Die Grenzen der Objektivität“,Reclam, Stuttgart 2005

3. Michael Gazaniga: Die-Ich Illusion. Wie Bewusstsein und freier Wille entstehen“, Hanser, München 2012

4. Hübl, Philipp: „Europa baut das Superhirn“, Philosophie Mgazin, Nr.03/2013

5. Falkenburg, Brigitte,;„Mythos Determinismus. Wieviel erklärt uns di Hirnforschung?“, Springer Spektrum, Heidelberg, 2012

6. Bieri, Peter : „Was macht Bewustsein zu einem Rätsel? In W. Singer (Hrsg) 1994, Spektrum Heidelberg S. 172-180

7. McGin, Colin: „Wie kommt der Geist in die Materie? Das Rätsel der Bewusstseins“Pieper, München, Zürich 2005

• Thomas Willis, „Cerebre anatome, 1664. Spektrum der Wissenschaft Nr. 09/2016

• Thomas Harvey, Pathologe, New Jersey Hospital 1955.GEOkompakt Nr.28. Intelligenz, Begabung, Kreativität.2011

Avni Alija

Botuar në:

SYMBOL
Revistë kulturore, Nr. 8

Prishtinë, Tiranë, Shkup 2016